Y Gymraeg ar y Rhwyd
gan
Dafydd Price Jones
dafyddpj@dafyddpj.demon.co.uk
Beth amser yn ôl, gyrrodd y golygydd, “Bardd y We”, sef y Prifardd Robin
Rhwyd-Webber, wehoddiad (sic) i mi, gan ofyn tybed a hoffwn i sgrifennu darn “am y
defnydd o’r Gymraeg ar y Rhwyd.” A dyma fi, o’r diwedd, yn derbyn, ac
yn dod i’r parti.
Faint o Gymraeg sydd ar y Rhwyd? Mewn tri gair: lot fawr iawn. Ond, ystyriwch
yn gyntaf: Faint o stwff sydd ar y Rhwyd? Wel, ar hyn o bryd (mis Mai 1997)
cyhoeddir cymaint o eiriau ar y Rhwyd â sydd mewn tua can mil o gopiau o weithiau cyfan
Shakespeare bob dydd, ac mae mwy na hanner ohono yn Saesneg. Mi ges i ambell i
lesson yn English, chwarae teg, yn yr ysgol, felly mae’r cymwysterau gen i i ddarllen
a deall yr iaith. Mi ddwedwn i fod oddeutu 99.99% o’r cynnwys naill ai yn
sothach gwael, neu heb fod o ddiddordeb i mi. Ond, beth am y 0.01% sy’n
weddill? Dyna gymaint â deg copi o holl ddramau a cherddi Shakespeare bob dydd
i’m diddori! Os aiff pethau ymlaen fel y maen nhw, mi fydd llond 30 cyfrol bob
dydd erbyn yr adeg hon y flwyddyn nesaf, llond 90 cyfrol ymhen dwy flynedd, llond 270
cyfrol ymhen tair, wedyn 810, 2430, 7290, … o stwff sy’n sothach da neu
sy’n ddiddorol i mi.
Wel, ie, am y Gymraeg yr ydym ni’n sôn, ynte'? Does gen i ddim data sy’n
dweud faint o Gymraeg sydd ar y Rhwyd ar hyn o bryd, ond mae cymaint yn ymddangos, a hynny
mor aml, fel nad oes gen i unrhyw obaith dilyn y datblygiad na'r twf. Am ben hynny, nid
0.01% ohono sy'n ddiddorol i mi, ond o leiaf milwaith hynny.
Beth sydd gennym ni, felly? Mae
GRWPIAU NEWYDDION "USENET"
RHESTRAU E-BOST.
GWASANAETHAU, TUDALENNAU A
SAFLEOEDD AR Y WE.
A thybed
BETH SYDD I DDOD?
GRWPIAU NEWYDDION "USENET"
Ganwyd Usenet yn ystod y chwedegau, a'i bwrpas oedd sefydlu dull cyfathrebu i lywodraeth
yr Unol Daleithiau yn ystod y rhyfel yn Fietnam. Erbyn heddiw, mae dros ugain mil o
grwpiau newyddion o fewn Usenet, ac mae pawb sy'n berchen cyfrifiadur efo modem ynddo'n
cael cyfrannu a thrafod. Pwrpas y fath grwp ydy darparu dull cyfathrebu i bobl sydd
â diddordeb yn rhyw bwnc. Unrhyw bwnc, boed bedophilia, bi-pi'n y gwely, neu ddiwylliant
Cymreig.
Ychydig iawn o Gymraeg sydd i'w weld ar Usenet. Yn wir, does dim ond un grwp gydag aelodau
sy'n cyfathrebu yn yr iaith, a soc.culture.welsh (s.c.w.) ydy enw hwnnw.
Bedyddiwyd s.c.w. yn Llangolledig Gyfeiliorn ar un adeg. Dim ond tua 10% o'r
erthyglau sy'n ymddangos yn s.c.w. sydd wedi'u sgrifennu yn y Gymraeg. Roedd adeg
pan yr arferai ambell gyfrannydd "fflamio" (h.y. gyrru neges yn dweud y drefn)
pobl a sgrifennai'n y Gymraeg. Mae un sy'n dal i wneud hynny yn rheolaidd, ond does
fawr neb yn ei gymryd ef o ddifri bellach. Weithiau, fe welwn agwedd debyg i
"Mae Clwb ecscliwsif y siaradwyr Cymraeg yn troi'r grwp hwn yn
snobyddlyd". Anodd yw deall yr agwedd honno pan ystyriwch fod bron pob
cyfrannydd yn darparu cyfieithiad Saesneg os ydy unrhyw erthygl Gymraeg yn debygol o fod o
ddiddordeb i'r darllenwyr di-Gymraeg.
Fe gawn drafodaethau diddan bob hyn a hyn yn s.c.w., gan sôn am ychydig lenyddiaeth,
cerddoriaeth, bywyd y stryd, traddodiadau. Mae nifer fawr o'r cyfranwyr yn byw y tu allan
i Gymru, llawer ohonynt yn Unol Daleithiau'r America, ac mae amryw yn dangos diddordeb
dwfn yng Nghymru, y Gymraeg a'r Cymreig. Fe gawn gwestiynau sy'n medru ymddangos yn
wirion i rai Cymry, megis "Ydy'r Cymry yn gwisgo ciltiau?" neu "Beth yw
uchder cywir het Gymreig?" Ond, o drafod y bobl yn barchus, maen nhw'n dod i'n
parchu ni'n uchel, ac fe welir yn aml eu diddordeb ynom a'n pethau yn dyfnhau. Oes, mae
'na ddiddordeb mawr ynom ni'r Cymry yr ochr draw i'r dwr, ac mae amryw wedi dysgu siarad a
sgrifennu'r Gymraeg yn rhugl. Mi wn am un, nad oes fymryn o waed Cymreig yn llifo
drwy'i gwythiennau, sydd wedi trwytho'i hun gymaint yn y Pethe nes ei bod yn sgrifennu, ac
yn trafod pethau, fel Cymraes. Ac rydw i wedi sylwi ar un arall sydd wedi gwella'i
Chymraeg yn aruthrol dros y flwyddyn ddiwetha', a sy'n darllen ein clasuron ni, megis
nofelau Kate Roberts. Mae'r bobl hyn, yn gyntaf, yn dod i ddeall fod gennym ni'r Cymry ein
diwylliant ein hunain, ac wedyn yn dod i ddeall a mwynhau'r diwylliant hwnnw.
Estynnwn groeso iddyn nhw â'n breichau'n agored!
RHESTRAU E-BOST
Mae rhestr e-bost, fel grwp newyddion, yn ddull cyfathrebu i bobl sy'n rhannu'r un
diddordebau. Y prif wahaniaeth rhyngddi a grwp newyddion ydy y gall unrhyw berson
gychwyn rhestr unrhyw bryd, ond rhaid treiddio cryn dipyn o dâp coch cyn y caiff grwp
newyddion fodoli.
Mae dwy restr lle'r defnyddir y Gymraeg, sef Welsh-L a Cymraeg-L.
Mae'r gyntaf wedi bod o gwmpas ers rhai blynyddoedd, a fforwm ydy hi i bobl gyfathrebu yn
yr iaith Gymraeg yn bennaf. Mae llawer o hiwmor i'w weld yn y rhestr, yn ogystal ag
erthyglau bach addysgiadol, sy'n trafod, er enghraifft, ambell agwedd o'r iaith, neu
lenyddiaeth, neu ddaearyddiaeth. Mae un o'r cyfranwyr, lodes o Ganada yn wreiddiol,
wastad yn diweddu ei herthyglau efo dihareb - un newydd bob mis, hyd y gwelaf - ac mae'r
rheiny yn ennyn trafodaethau diddorol weithiau. Rai misoedd yn ôl, cyrhaeddodd
erthyglau diddan gan un o'n Prif Lenorion, ac un gan ei gyfaill nad yw cweit wedi ennill y
Gadair hyd yma.
Rhestr newydd sbon ydy Cymraeg-L, wedi ei chreu yn arbennig i ddysgwyr o bedwar ban
y byd gael trafod pethau, gyda chymaint neu cyn lleied o Gymraeg ag y teimlant yn gysurus
yn ei defnyddio, a chyfieithiad i'r Saesneg. Mae'n rhestr digon cyfeillgar.
Mae'n ymddangos eu bod wedi penderfynu galw "ti" ar ei gilydd, a pheidio â
defnyddio "Mr., "Ms", "Br", ayb, wrth gyfarch ei gilydd. Ar
hyn o bryd, mae rhai ohonyn nhw'n trafod cerdd gan Bobi Jones.
GWASANAETHAU, TUDALENNAU A
SAFLEOEDD AR Y WE
Dim ond rhagflas fedra' i ei gynnig i chi yn yr adran hon. Mae dethol tudalennau Gwe
wedi mynd bron fel dewis eich rhifau loteri efo pin mewn papur.
Mae sawl cwmni, sefydliad ac unigolyn yn cynnig gwasanaeth ar y We Fyd Eang. Er
enghraifft, mae'n bosib chwilio cronfeydd data y Llyfrgell Genedlaethol, a chael hyd i
wybodaeth parthed llyfrau, dogfenni, mapiau, ayb. Cyfeiriad y llyfrgell ydy
http://www.llgc.org.uk/lp/lp0068.html
Os porwch ("pori'r We" fydda' i'n ei ddweud am "surfing the Web")
dudalennau Chris Grooms, ysgolor yn yr America, cewch wledd o wybodaeth am iaith a
llenyddiaeth ein gwlad. Mae Chris Grooms wedi gwneud gwaith celfydd a graenus iawn,
iawn. Mae ganddo ddarnau wedi'u dethol o glasuron fel "Gwr Pen y Bryn" ac
"Un Nos Ola Leuad", gydag eglurhad o bob treiglad a ffurf ramadegol sy'n
ymddangos ynddynt. Ac mae ganddo restrau cyflawn, am wn i, o lyfrau Cymraeg a
Chymreig wedi'u dosbarthu yn ôl eu cynnwys - megis Hanes, Daearyddiaeth, Barddoniaeth
Gyfoes. Gwerth chweil. Ewch i'w gweld, gan gychwyn ar dudalen
http://www.ccccd.edu/cccc/directory/faculty/grooms/llgrall.htm
Mae rhai o werthwyr llyfrau Cymraeg wedi sefydlu'u hunain ar y We. Rhaid llongyfarch
Y Lolfa ar eu casgliad, sydd mor hawdd i'w ddarllen a phori ynddo, ac ar gynnwys rhestrau
o gymaint o bethau Cymraeg a Chymreig, megis cyhoeddwyr, llyfrgelloedd, theatrau, papurau
bro, a siopau llyfrau Cymraeg eraill. Mae cyfres o'u tudalennau yn y Gymraeg a'r
Saesneg, gan ddechrau yn
http://www.ylolfa.wales.com/
Yna mae gwasanaethau ar gael i'r sawl sydd am ddysgu'r Gymraeg. Americanwr sy'n byw
yn Rhode Island ydy Mark Nodine. Treuliodd rai o'i wyliau yng Nghymru yn ystod yr
80au, a syrthiodd mewn cariad â'r wlad a'r iaith, gan ddysgu siarad Cymraeg yn
rhugl. Yn fuan wedi i'r rhestr e-bost, Welsh-L, gychwyn, gofynnodd amryw o'r
cyfranwyr am gymorth gyda'r Gymraeg. Ymateb Mark i hynny oedd creu cwrs ar gyfer y
We, gan ddefnyddio bron bob techneg fodern oedd ar gael iddo ar y pryd. Cyfres o
wersi ydy'r cwrs, ond mae'n bosib dysgu llawer wrth bori ynddo, hefyd. Mae'n cynnwys
ffeiliau "swn", er enghraifft, ac mae hynny'n ddefnyddiol tu hwnt i bobl sydd
arnynt eisiau clywed sut i ynganu'r iaith. Hefyd, mae lecsicon Cymraeg-Saesneg a
Saesneg-Cymraeg, a gwirydd sillafu.
Wedi meddwl, Mark ydy'r "feri dyn" i greu'r fath gwrs. Gan mai dysgu'r
Gymraeg yn oedolyn a wnaeth, mae'n deall anhawsterau dysgwyr eraill yn well o lawer na
siaradwyr iaith gyntaf. Mae ei waith i'w weld, gan gychwyn yn
http://www.cs.brown.edu/fun/welsh/home.html
Yn awr, mae Lin Sherman o Florida wrthi'n creu safle ar y We, a llawer o hwnnw wedi'i
seilio ar ei phrofiad hithau o ddysgu'r Gymraeg ymhell, bell o Gymru. Cewch weld sut mae
safle Lin yn datblygu yn
http://www.concentric.net/~Linsherm/
Mae un safle wedi rhoi pleser aruthrol i mi ac i lawer, a hwnnw ydy gwyddoniadur (does dim
gair arall yn ddigonol i'w ddisgrifio) Jeff Thomas am gestyll Cymru. Yn Saesneg y mae'r
rhan fwyaf, ond mae ambell ran wedi'i chyfieithu i Gymraeg graenus iawn. Mae llun a
disgrifiad ardderchog o bob castell yno, ac mae llawer o hanes Cymru i'w ddarllen. Mae
hefyd daith rithwir o amgylch castell Dolwyddelan. Am gyflwyniad yn y Gymraeg, cychwynwch
yn
http://www.castlewales.com/home_cym.html
Mae nifer o ysgolion wedi mentro ar y We bellach, yn arddangos gwaith y plant a gwybodaeth
am yr ysgol, ac yn rhoi cyfle i'r darllenydd gyfathrebu efo'r plant neu'r athrawon. Er
enghraifft, mae tudalennau go dda, gyda barddoniaeth Gymraeg, gan Ysgol gynradd y Lawnt yn
Rhymni. Gweler
http://dspace.dial.pipex.com/geraint/ylawnt.htm
Hefyd, Ysgol y Llwyni, Wrecsam, ac Ysgol Aberdâr:
http://www.netlink.co.uk/users/merlin/groves/groves.html
http://www.netlink.co.uk/users/merlin/ynyslwyd/
Yr uchod i gyd mewn ardaloedd a fu bron yn ddi-Gymraeg ugain mlynedd yn ôl.
Ac mae fy hen ysgol i ym Mangor, Ysgol Tryfan (rhan o Friars) wedi creu safle celfydd:
http://schoolsite.edex.net.uk/170/tryfan/index.html
Mae mwy a mwy o ysgolion yn ymddangos ar y We. Os am y wybodaeth ddiweddaraf,
medrwch archwilio cronfa ddata yn
http://schools.sys.uea.ac.uk/schools/wales.map.html
Mae hefyd fap o Gymru yno sy'n dangos lle mae'r ysgolion sydd â safleoedd ar y We.
Ac, wrth reswm, mae cyhoeddiadau fel hwn ar y We!
Tybed faint ohonoch a wyddai fod y gyfrol gerddi a enillodd y Fedal Lenyddiaeth i Tudur
Rhys Hallam yn Eisteddfod yr Urdd 1995 wedi'i chyhoeddi ar y We ers o leiaf
blwyddyn? "Blith Draphlith" ydy enw'r gyfrol, ac mae i'w gweld yn
http://www.satproj.org.uk/~maesyryrfa/blith.html
NODYN:
Wrth ddarllen drwy rannau cynta'r erthygl hon, rwy'n sylwi cymaint nad ydw i ddim wedi'i
grybwyll. Mae hyd yn oed ein gwlad fach ni a'i hiaith nas siaredir gan fawr mwy na
hanner miliwn yn ymddangos yn enfawr ar y Rhwyd. Bydd nifer ohonoch yn meddwl,
"Beth am y fan hon?" a "Sut all y creadur siarad am y We heb grybwyll y
fan-a'r-fan?" Rydw i'n ymwybodol o hyn. Yn ffodus, mae safle sy'n trio
rhestru popeth! Yn wir, mae'n ddefnyddiol iawn. "Every Celtic Thing on
the Web"!
http://celt.net/og/index.html
BETH SYDD I DDOD?
Peidiwch â gofyn i mi, wir! Ffuglen ydy fy maes i. Fodd bynnag, mae un peth
yn arbennig yn fy nharo i, a hynny ydy pa mor gyflym mae cyfrifiaduron yn datblygu.
Mi ddwedwn fod y twf o leiaf bum gwaith mor gyflym ag y bu yn y diwydiant ceir
modur. Dw i'n credu y byddwn ni bron i gyd yn cyfathrebu drwy'r Rhwyd mewn rhyw
ffurf ymhen llai na deng mlynedd, ac yn ystyried cyfrifiadur yn declyn mor gyffredin ag
ydy'r teleffon a'r post "malwen" heddiw.
Synnwn ni ddim na fyddwn ni'n medru prynu cyfrifiaduron sy'n teimlo fel llyfrau. Mi
fyddwn ni'n cael dewis sut i ddarllen llyfr. Bydd yr hen ffordd ar gael o hyd, achos
mi fydd tudalennau i'w troi, a bydd geiriau a lluniau llonydd a symudol yn
ymddangos. Dewis rhywun arall, efallai, fydd edrych a gwrando ar ffilm o'r awdur yn
darllen ei stori neu gerdd. Gwthiwn y botwm "cartwn", a dyna ni ym myd
animeiddiedig Tincar Saffrwm, dyweder.
Os ydy rhywun yn dewis rhoi Cymraeg ar y Rhwyd, mi wnaiff. Dyna roi peth o'r
cyfrifoldeb am ddyfodol yr iaith yn nwylo'r Cymry eu hunain, o leiaf.
Yn barod, os ydy cwmni yng Nghymru yn cyhoeddi eu tudalennau yn uniaith Saesneg, mae'n
debygol o gael ei fflamio gan rywun. Efallai, felly, y bydd mwy o bwysedd ar ein
busnesau i ddefnyddio'r iaith. Dw i'n simsanu braidd wrth sgrifennu hynny, ac yn
gobeithio nad bod yn or-optimistaidd yr ydwyf.
Mae'n mynd yn haws bob blwyddyn i awduron o'r tu allan i Gymru sgrifennu am Gymru oherwydd
bod y Rhwyd yn ffordd mor gyfleus a chyflym o gyfathrebu efo Cymry yng Nghymru. A
dyma ni'n ôl at yr holl ddiddordeb sydd gan bobl o'r tu allan - yn arbennig o'r America
hyd yma - ar hyn o bryd.
Fuom ni'r Cymry erioed mor weladwy!
